Մոտավորապես 35 տարի առաջ կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիայի հիմնադիրներից մեկը՝ Աարոն Բեքը, Գարի Էմերիի և Հռութ Գրինբերգի հետ համահեղինակությամբ հրապարակեց «Տագնապային խանգարումներ և ֆոբիաներ․ Կոգնիտիվ հեռանկար» (Disorders and Phobias: A Cognitive Perspective) գիրքը (Beck, Emery, & Greenberg, 1985)։ Գրքում հեղինակներն առաջին անգամ ներկայացրեցին տագնապային խանգարումների կոգնիտիվ մոդելը, որն իրենից ներկայացնում էր տագնապի բնույթի, պատճառականության և բուժման/հաղթահարման կարևոր վերակոնցեպտուալիզացիա։ Այդ ժամանակներում տագնապի կոգնիտիվ առանձնահատկություններին վերաբերվող հետազոտությունները շատ քիչ էին, իսկ հետազոտական տվյալները շատ աղքատիկ․ տեսական հիմքերի մեծ մասը հիմնված էին զուտ կլինիկական դիտարկումների վրա։ Ինչևէ, ժամանակի ընթացքում տագնապի կոգնիտիվ առանձնահատկությունների և տագնապային խանգարումների կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիայի կլինիկական հետազոտությունների թվի հետզհետե ավելացմանը զուգընթաց լրամշակվեցին և համալրվեցին ոլորտի հետազոտահեն գիտելիքներն ու բուժման մեթոդները։ Արդյունքում, այսօր կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիան տագնապային խանգարումների հաղթահարման համար համարվում է լավագույնը՝ իր արդյունավետության և արդյունքայնությամբ, գիտականությամբ և մեթոդների հետազոտահենությամբ, ինչպես նաև տեսական հիմքերի ռացիոնալությամբ և ճկուն ինտեգրատիվությամբ։
Այսօր կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիան (ԿՎԹ)[1] հովանի եզրույթ է մի շարք հոգեբանական միջամտությունների, հոգեթերապևտիկ մոտեցումների (օրինակ՝ Կոգնիտիվ թերապիա, Ռացիոնալ-էմոտիվ վարքային թերապիա, Դիալեկտիկական թերապիա, Սխեմա-թերապիա, Կոգնիտիվ-կոնցեպտուալ թերապիա), որոնք միավորված են մեկ մեթոդաբանությամբ։
ԿՎԹ-ի, ինչպես գրեթե բոլոր հոգեթերապևտիկ մոտեցումների դեպքում, իրականացման հիմնական ձևաչափը անհատականն է։ Վերջինս ենթադրում է գործընթաց, որում ներգրավված են միայն մեկ թերապևտ և մեկ այցելու։
Հոգեթերապիայի ինչպիսի՞ այլ ձևաչափեր գոյություն ունեն
Անհատական հոգեթերապիայից բացի, հոգեբանները կարող են օգտվել նաև հոգեթերապիայի այլ ձևաչափերից։ Այդպիսին է, օրինակ, խմբային հոգեթերապիան, որը ենթադրում է միմյանց հետ կապ չունեցող, սակայն միևնույն տագնապային խնդիրն ունեցող այցելուների մասնակցություն սեսիային։ Երբեմն կարող է կիրառվել նաև ընտանեկան հոգեթերապիան, որի ընթացքում տագնապային խանգարմամբ անձի ընտանիքի անդամները կարող են ավելի լավ հասկանալ իրենց հարազատի խնդիրը և սովորել փոխհարաբերվել այնպես, որպեսզի չամրապնդեն վերջինիս տագնապն ու դրա հետ փոխկապակցված դիսֆունկցիոնալ վարքատեսակները։
ԿՎԹ-ն հնարավոր է իրականացնել ոչ միայն առկա հանդիպման տեսքով (Face-to-Face), օրինակ հոգեբանի գրասենյակում, այլև՝ առցանց, օգտագործելով հեռավար, ինտերնետային կապի ժամանակակից միջոցները, որոնք ունեն տեսալսակապի հնարավորություն (օրինակ՝ Skype, Viber, WhatsApp և այլն)։
Բազմաթիվ հետազոտությունների [2][3][4] արդյունքում ապացուցվել է, որ առցանց հոգեթերապիան, մասնավորապես ինտերնետի միջոցով իրականացվող ԿՎԹ-ն (Internet-Based CBT), իր արդյունավետությամբ չի զիջում առկա իրականացվող հոգեթերապիային։
ԿՎԹ-ի բոլոր բաղադրիչների արդյունավետությունը փորձարկվել և շարունակում է փորձարկվել հետազոտողների կողմից։ Այս պահի դրությամբ ԿՎԹ-ն համարվում է հոգեբանական խնդիրների և հոգեկան խանգարումների հաղթահարման ամենաարդյունավետ մոտեցումներից մեկը։ Այն ապացուցվել և կիրառվում է հոգեկան առողջության ոլորտի տասնյակ հազարավոր մասնագետների (հոգեբաններ, հոգեբույժներ, հոգեթերապևտներ) կողմից՝ ամբողջ աշխարհում։
Որքա՞ն է տևում հոգեթերապիան
Տագնապային խանգարմամբ մարդկանց մեծ մասի մոտ տագնապային ախտանշանները նվազում են կամ իսպառ վերանում են մի քանի ամիս համապատասխան հոգեթերապիայից հետո։ Սակայն, որոշ մարդիկ նկատում են նշանակալի դրական փոփոխություններ նույնիսկ մի քանի հոգեթերապևտիկ սեսիաներից հետո։
Որո՞նք են ԿՎԹ-ի հիմնական սկզբունքները
ԿՎԹ-ն ունի նաև ուսումնական բաղադրիչ (Psychoeducation), որը նշանակում է, որ հոգեթերապիայի ընթացքում դուք նաև սովորում եք ինչպես ինքնուրույն կառավարել սեփական խնդիրները կամ ախտանշանները։ Այն ցույց է տալիս մտածելու և գործելու նոր ուղիներ, որոնք հնարավորություն կտան երկարաժամկետ հեռանկարում կառավարել սեփական խնդիրները։
ԿՎԹ-ն հասկանալու համար անհրաժեշտ է ծանոթանալ վերջինիս հիմնական սկզբունքներին։
1. ԿՎԹ-ն թիրախավորում է «այստեղ և հիման»։ ԿՎԹ-ի կարևորագույն սկզբունքներից է՝ խնդրի կամ խանգարման պատճառականության վրա կենտրոնանալու փոխարեն՝ աշխատանքը այն ախտանշանների հետ, որոնք առկա են և խանգարում են մեզ հենց այս պահին։ Բայց, այնուամենայնիվ, ԿՎԹ-ի շրջանակներում ուշադրություն դարձվում է այն բանին, թե ինչպես է զարգացել խնդիրը, սակայն խնդրի կամ խանգարման միայն պատճառականության իմացությունն ինքնին բավարար չէ այն հաղթահարելու համար։
Պատկերացրեք որ դուք շատ եք վախենում շներից։ Ամեն անգամ շուն տեսնելիս փոխում եք ձեր ճանապարհը, քանի որ համոզված եք, որ ցանկացած շուն ցանկացած պահի կարող է կծել։ Եվ եթե փորձեք հասկանալ թե ինչով է պայմանավորված ձեր վախը, ապա կարող եք բացահայտել օրինակ, որ երեխա ժամանակ ձեզ կծել է ձեր հարևանի շունը։ Սա, անկասկած, կարող է պատճառ հանդիսանալ նման վախի։ Սակայն միայն այս փաստի գիտակցումը չի կարող օգնել ձեզ դադարել վախենալ շներից և փոխել ձեր կարծիքը շների մասին։
2. ԿՎԹ-ն կարևորում է տնային աշխատանքը։ Անկախ նրանից՝ դուք կդիմեք ԿՎԹ մասնագետի թե կփորձեք հաղթահարել ձեր խնդիրը ինքնօգնության գրքերով, միևնույն է, կանգնելու եք տնային աշխատանք (Between Sessions Homework) կատարելու անհրաժեշտության առջև։ Վերջինս ԿՎԹ-ի կարևորագույն բաղադրիչներից է։ Տնային աշխատանքն այս պարագայում ենթադրում է, որ դուք պարբերաբար, ամեն օր կիրառելու եք ձեր կյանքում այն նոր հմտությունները, որոնք սովորել եք հոգեթերապիայի ընթացքում կամ ինքնօգնության գրքերից։
Ինչու՞ է տնային աշխատանքն այդքան կարևոր
Քանի դեռ դուք ամեն օր չեք կիրառում այն հմտությունները, որոնք սովորել եք, չեք կարողանա հաջողությամբ կառավարել ձեր խնդիրը։ Որպեսզի ձեր խնդրի ամենաուժեղ դրսևորվածության պահերին կամ իրավիճակներում կարողանաք կիրառել այդ նոր հմտությունները, վերջիններս պետք է գերազանց ամրապնդված լինեն ձեր հիշողությունում։ Իսկ առանց ամենօրյա մարզման դա, ցավոք, քիչ հավանական է։
Գոյություն ունի՞ արդյոք մեկ հոգեթերապևտիկ պլան բոլորի համար
Ոչ մի հոգեթերապևտիկ պլան չի կարող արդյունավետ լինել բոլորի համար։ Հաղթահարման պլանը պետք է հարմարեցվի կոնկրետ այցելուի կարիքներին և խանգարման տեսակին։
Սեփական խնդիրների կառավարման և հաղթահարման համար անհրաժեշտ նոր հմտությունների մարզումը նման է նոր, առողջարար սովորությունների զարգացմանը։ Եթե օրինակ, ցանկանում եք սկսել պարբերաբար այն կատարել, ապա պետք է ներառեք ձեր ամենօրյա անելիքների ցանկում։ Սկզբում դա կարող է դժվար լինել, բայց շարունակելով՝ ժամանակի ընթացքում այն կվերածվի սովորության։ Եվ որքան շատ դուք կիրառեք ԿՎԹ-ի տեխնիկաները, այդքան ժամանակի ընթացքում ձեզ ավելի դյուրին կլինի դրանք իրագործելը, և հետաբար, ավելի լավ կկարողանաք կառավարել ձեր խնդիրը։
Ի՞նչ ակնկալել ԿՎԹ թերապևտի հետ հանդիպումից
Եթե մասնագիտական օգնություն ստանալու նպատակով որոշել եք դիմել ԿՎԹ թերապևտի՝ կարող եք ակնկալել հետևյալը.
1. ԿՎԹ-ն ստրուկտուրավորված է և ուսուցողական։ Խորհրդատվական և հոգեթերապևտիկ սեսիաները, ԿՎԹ-ի շրջանակներում, ենթադրում են ձեր խնդրի կամ խանգարման ախտանշանների վերաբերյալ նոր մտածելակերպի ուսուցում։ Այդ պատճառով է, որ սեսիաները կառուցված են այնպես, որ սովորաբար թերապևտի հետ միասին աչքի եք անցկացնում կատարված տնային աշխատանքը, այնուհետև անցնում նոր տեղեկությունների և հմտությունների քննարկմանը։ Սեսիայի վերջին հատվածում ձեռք է բերվում պայմանավորվածություն հետագա անելիքների, մինչ հաջորդ սեսիան կատարվելիք տնային աշխատանքի վերաբերյալ։
2. ԿՎԹ-ն համագործակցային է։ Քանի որ ընթացքում դուք անընդհատ նոր հմտություններ եք մարզում և յուրացնում՝ հոգեթերապիան շատ ակտիվ է ընթանում։ Դուք և ձեր ԿՎԹ թերապևտը աշխատելու եք այն բանի վրա, որ օգնեք ձեզ հասկանալ ձեր ախտանշանները և դրանք կառավարելու կամ հաղթահարելու ճանապարհները։
3. ԿՎԹ-ն սահմանափակված է ժամանակի մեջ։ ԿՎԹ-ի տևողությունը և սեսիաների քանակը մեծապես կախված են թերապևտիկ գործընթացում այցելուի ներգրավվածության և պատասխանատվության աստիճանից, անձնային առանձնահատկություններից և կոնկրետ խնդրից/խանգարումից։ Սակայն, սովորաբար յուրաքանչյուր փորձառու ԿՎԹ թերապևտ կարող է ասել թե սովորաբար այս կամ այն խնդրի/խանգարման պարագայում որքան ժամանակ և քանի սեսիա է պահանջվում՝ հիմնվելով սեփական փորձի վրա։ Օրինակ, այնպիսի խնդիրների դեպքում, ինչպիսին են տագնապային խանգարումներն ու դեպրեսիան, կարող է պահանջվել 2-5 ամիս կամ 8-20 սեսիա։ Եվ դեռ ավելին, ԿՎԹ-ի ընթացքում դուք սովորում եք լինել ինքներդ ձեր թերապևտը։ Այն պահից սկսած, երբ կկարողանաք հաջողությամբ կիրառել ԿՎԹ-ի ընթացքում ձեռքբերված հմտությունները և կտեսնեք դրական տեղաշարժ ձեր կյանքում՝ կարող եք ավարտել հոգեթերապիան և շարունակել աշխատել ինքներդ ձեզ վրա ինքնուրույն։
Ի՞նչ կսովորեմ ԿՎԹ-ից
ԿՎԹ-ի ընթացքում մենք սովորում եք փոփոխել մեր մտքերը (որոնք անվանում են նաև՝ կոգնիցիաներ) և վարքը. հենց այս պատճառով էլ այն կոչվում է կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիա։
Իսկ ինչու՞ է կարևոր մտքերն ու վարքը փոփոխելը։ Այն պատճառով, որ ցանկացած իրավիճակում մեզ մոտ առաջանում են կոնկրետ մտքեր և հույզեր այդ ամենի հետ կապված, և արդյունքում կատարում ենք որոշակի գործողություններ, դրսևորում ենք որոշակի վարք։ Այդ մտքերը, հույզերը և վարքը փոխկապացված են և ունեն ազդեցություն մեկը մյուսի վրա։ Ավելի լավ պատկերացնելու պատկերացնելու համար կարելի է ներկայացնել դրանք եռանկյունու տեսքով.
Վերադառնալով շներից վախենալու մեր օրինակին, պատկերացնենք մի իրավիճակ. Դուք քայլում եք փողոցով և շուն եք տեսնում։ Շանը տեսնելով, դուք կարող եք մտածել, որ այն ձեզ կարող է կծել։ Այդ մտքից ձեզ մոտ կարող է առաջանալ վախ կամ անհանգստություն։ Եվ արդյունքում կարող եք փոխել ձեր ճանապարհը։ Դա կունենա մոտավորապես այս տեսքը.
Այժմ պատկերացնենք ձեր ընկերներից մեկի մտքերը, հույզերն ու վարքը, ով չի վախենում շներից, և դեռ ավելին, շատ է սիրում վերջիններիս.
Այսպիսով, վախը շներից հնարավոր է մեղմել կամ հաղթահարել, եթե.
a) Փոխեք ձեր վարքը
Էկսպոզիացիայի (Exposure), այսինքն վախի օբյեկտից խուսափելու փոխարեն դրա հետ առերեսվելու, արդյունքում շներից վախի աստիճանը ժամանակի ընթացքում հետզհետե կնվազի։ Ինչպես նաև, կհամոզվեք, որ ոչ բոլոր շներն են կծում։
ԿԱՄ
b) Փոխեք ձեր մտքերը
Փոխել «եռանկյունը» հնարավոր է նաև փոխելով այն միտքը, որ իբր «բոլոր շները կծում են»։ Օրինակի համար, կարող եք ինքներդ ձեզ ասել, որ եթե բոլոր շները վտանգավոր լինեին և կծեին մարդկանց, ապա ոչ ոք շուն չէր պահի։ Երբ մենք տագնապած ենք, մեր մտածողությունը փոխվում է։ Այն դառնում է ավելի նեգատիվ և մենք չենք կարողանում տեսնել և գիտակցել իրավիճակի ողջ պատկերը, քանի որ մեր մտածողությունն այդ պահերին կենտրոնանում է հնարավոր վտանգի վրա։
Ա՞յլ տեղեկություններ
Մեկ կարևոր հանգամանք ևս. որքան էլ որ կոգնիտիվ-վարքաբանական թերապիան ստրուկտուրավորված է և ունի հստակ ռազմավարություն, այնուամենայնիվ անհրաժեշտ է հիշել, որ հոգեթերապիայի գործընթացային կողմը պայմանավորվում է նաև այցելուի անհատական առանձնահատկություններով։ Այդ իսկ պատճառով չի կարող լինել միայն մեկ հոգեթերապևտիկ պլան բոլորի համար, ինչպես նաև չեն կարող մեթոդներն ու տեխնիկաները նույն կերպով ազդել բոլորի վրա։
[1] Cognitive Baheavioral Therapy (CBT)․
[2] Seol, S.H., et al. (2016). Internet-Based Cognitive Behavioral Therapy for Obsessive-Compulsive Disorder in Korea. Psychiatry Investig., 13(4):373-382.
[3] Heber, E., et al. (2017). The Benefit of Web- and Computer-Based Interventions for Stress: A Systematic Review and Meta-Analysis. J Med Internet Res., 19(2):e32.
[4] Hummel, S.B., et al. (2017). Efficacy of Internet-Based Cognitive Behavioral Therapy in Improving Sexual Functioning of Breast Cancer Survivors: Results of a Randomized Controlled Trial. J Clin Oncol, 35(12):1328-1340.
Աղբյուրը՝ Բեգոյան Ա.Ն. #Տագնապ_հաջող / Ա.Բեգոյան. – Եր.: Հիլֆմանն Պրեսս, 2017. – 212 էջ։